Etappe 5: Novara - Novi Ligure (162km)

Het peloton vervolgt haar weg met een vlakke etappe langs de geboorteplaatsen van drie legendarische Piemontese wielerkampioenen: Giuseppe Saronni, Fausto Coppi en Costante Girardengo.

Novara is met bijna 105.000 inwoners de tweede stad van Piemonte en de hoofdstad van de gelijknamige provincie (368k) in het oosten van deze regio. Het ligt een kleine 50km ten westen van de Lombardische hoofdstad Milano, even voorbij de Ticino rivier die een natuurlijke grens tussen Piemonte en Lombardia vormt.
De provincie Novara is dankzij de zeer vruchtbare grond één van de rijkste provincies van Italië. Het heuvelachtige noorden is een belangrijke wijnstreek en het vlakke zuiden staat al eeuwen bekend om haar uitgestrekte rijstvelden en extensieve irrigatiesysteem. Novara is verder de provincie met de grootste productie van de kaas Gorgonzola.


Rijstvelden ten zuiden van Novara

De stad werd in 89 v.C. door de Romeinen gesticht als Novaria ("Nieuw Aria") op of bij de resten van een oudere Gallische nederzetting genaamd Aria. Het werd in de vijfde eeuw verwoest door de Goten (405) en de Hunnen (452) en zou na het instorten van het Romeinse rijk tot het Longobardische koninkrijk gaan behoren, waarbinnen het een hertogdom was. In het Heilige Roomse Rijk was het een graafschap en later een vrije stad, om aan het einde van de 12e eeuw ingelijfd te worden door de stadstaat Milano dat in 1395 een hertogdom werd.
In 1513 werd Novara aangevallen door een Frans invasieleger dat werd verslagen door een Zwitsers leger van huurlingen in dienst van Milano, waarmee de Franse invasie werd afgeslagen al duurde de oorlog nog enkele jaren voort. Het verzwakte Milano werd in 1535 alsnog verslagen en geannexeerd door keizer Karel V, die ook koning van Spanje was. Het hertogdom viel tot 1706 onder de Spaanse tak van het Huis van Habsburg en hierna onder de Oostenrijkse tak, Novara werd in 1734 echter veroverd door het koninkrijk Sardegna waardoor het na bijna 1200 jaar de Lombardische geschiedenis gevolgd te hebben onderdeel werd van Piemonte. In 1849 werd de Eerste Italiaanse Onafhankelijkheidsoorlog beslist in de Slag om Novara waar Sardegna (Piemonte) een verpletterende nederlaag leed tegen Oostenrijk. Koning Carlo Alberto werd afgezet en verbannen naar Portugal waar hij hetzelfde jaar nog stierf, zijn zoon Vittorio Emanuele volgde hem op en zou later alsnog het werk van zijn vader afmaken.

Na de stichting van het koninkrijk Italië werd de oude en beschadigde kathedraal afgebroken en vervangen door een in 1869 afgeronde nieuwe Duomo, ontworpen door de beroemde architect uit de streek Antonio Antonelli. Antonelli ontwierp tevens de uitbreiding van de 17e eeuwse Basilica di San Gaudenzio met een imposante koepeltoren van 112 meter die sinds 1887 het gezicht van de stad bepaald, hij bouwde in Torino een vergelijkbaar gebouw van zelfs 167.5 meter hoog. De bijbehorende "campanile" (vrijstaande klokkentoren) stamt uit 1786 en is 92 meter hoog.


Basilica di San Gaudenzio

De stad is dankzij haar ligging tussen Torino en Milano een belangrijk verkeersknooppunt en is aangesloten op de hogesnelheidslijn tussen de twee grootste steden van noord Italië. De lokale economie draait voor een belangrijk deel op de agrarische sector, verder heeft de uitgeverij De Agostoni hier haar hoofdkantoor. Novara Calcio speelde in een ver verleden twaalf seizoenen in de Serie A, dit seizoen werd het kampioen in de Serie C1 waardoor het volgend seizoen voor het eerst sinds 1977 in de Serie B mag spelen. De volleybalclub Asystel Volley Novara won in 2004 de Italiaanse beker en in zowel 2006 als 2009 de CEV Cup (tweede Europese bekertoernooi). De rolhockey ploeg Hockey Novara is de succesvolste club van Europa in deze sport met maar liefst 32 nationale titels, 30 nationale bekers en drie Europese bekers (allemaal records).

De bekendste "Novaresi" zijn de eerder genoemde architect Alessandro Antonelli, politicus Oscar Luigi Scalfaro (president 1992-1999), zwemmer Domenico Fioravanti (goud OS 2000 schoolslag 100m & 200m), bokser Cosimo Pinto (goud OS 1964 < 81kg) en natuurlijk Giuseppe Saronni. De huidige manager van de Lampre ploeg won in 1979 en 1983 de Giro, droeg 49 dagen de roze trui, schreef naar liefst 24 ritten op zijn naam en is met vier zeges in het puntenklassement gedeeld recordhouder, samen met zijn eeuwige rivaal Francesco Moser. Hij werd in 1982 wereldkampioen en won verder o.a. 2x de Tirreno en 1x Milano-Sanremo, Giro di Lombardia, Flèche Wallonne, Züri-Metzgete, Tour de Suisse, Tour de Romandie en twee ritten in de Vuelta.
Giuseppe Saronni

Een andere bekende wielrenner uit de provincie is Pasquale Fornara, vooral bekend als viervoudig winnaar van de Tour de Suisse (1952, 1954, 1957, 1958) waarmee hij recordhouder is. Hij schreef verder o.a. de Tour de Romandie (1956), het bergklassement in de Giro (1953) en twee etappes in de Giro op zijn naam. Fornara werd 3e in de Giro van 1953, 4e in de Tour van 1955 en 2e in de Vuelta van 1958.
Novara is pas voor de derde keer startplaats van een etappe in de Ronde van Italië, in 1968 won Gianni Motta een etappe naar St. Vincent en twintig jaar later schreef Andy Hampsten de etappe naar Selvino op zijn naam. Eddy Merckx won in 1968 de enige rit die ooit aankwam in Novara.

De aankomstplaats Novi Ligure telt bijna 29.000 "Novesi" en is de derde stad van de provincie Alessandria (438k) in het zuidoosten van Piemonte. De stad ligt ten noorden van de Ligurische Apennijnen en is de belangrijkste verbindingsplaats tussen de Ligurische hoofdstad Genua en de grote steden in Piemonte/Lombardia.


Het Palazzo Delle Piane in Novi Ligure

Novi Ligure is in de vijfde eeuw gesticht door mensen die het in 452 door de Hunnen verwoeste Libarna waren ontvlucht. Het stadje werd door de strategische ligging een zeer fel betwiste plaats die tientallen keren belegerd werd en constant van bestuur verwisselde tussen stadstaten als Pavia en Milano, markizaten als Obertenga en Monferrato en uiteraard de Republiek Genua dat het in 1529 definitief heroverde. Novi Ligure was binnen deze Republiek de noordelijkste stad en een populair buitenverblijf voor de rijke elite, zoals de machtige Delle Piane familie die er in de 17e eeuw het Palazzo Delle Piane lieten bouwen.

In 1797 werd de Republiek ontbonden door Napoleon en twee jaar later vond hier de Slag om Novi plaats waarbij Frankrijk een gevoelige nederlaag leed tegen een Oostenrijks-Russisch leger. In het Congres van Wenen (1814) werd de voormalige Republiek aan het herstelde koninkrijk Sardegna (Piemonte) toegewezen. Novi scheidde zich in 1818 af van de provincie Genua om een zelfstandige provincie te vormen en kreeg in hetzelfde jaar de toevoeging Ligure. In 1859 werd deze provincie echter opgenomen in de provincie Alessandria, waardoor het Ligurische Novi Ligure opeens een Piemontese stad werd.

Aan het einde van de 19e eeuw begon de stad explosief te groeien dankzij de opkomst van de industrie en de aanleg van spoorwegen tussen Genua en de grote steden in het noorden. In 1900 werd er een grote staalfabriek geopend die tot de Tweede Wereldoorlog de belangrijkste werkgever in de stad was, tijdens de oorlog werd de industrie van Novi Ligure echter grotendeels verwoest door de geallieerde bombardementen waarbij meer dan 100 mensen omkwamen. Tegenwoordig is de voedselindustrie de belangrijkste bedrijfstak met chocolade, snoep en ijs producent Pernigotti als belangrijkste bedrijf. De lokale voetbalclub USD Novese werd in 1923 voetbalkampioen van Italië, maar speelde slechts drie seizoenen op het hoogste niveau en is tegenwoordig afgezakt tot de zesde klasse.

In 2003 het "Museo dei Campionissimi" geopend, het grootste wielermuseum van Europa is gewijd aan de grote kampioenen uit het Italiaanse wielrennen en dan vooral aan de twee lokale superkampioenen Costante Girardengo en Fausto Coppi die beiden de bijnaam "Il Campionissimo" droegen.


Museo dei Campionissimi

De bekendste zoon van Novi Ligure is de legendarische wielrenner Costante Girardengo. Hij brak vlak voor de Eerste Wereldoorlog door en brak na de oorlog alle records in het Italiaanse wielrennen wat hem de bijnaam "il Campionissimo" (de kampioen der kampioenen) opleverde.

Hij won 2x de Giro (1919, 1923), 30 etappes en droeg 26 dagen de roze trui, in een tijd dat de Giro vier keer niet door ging en meestal uit slechts acht, tien of twaalf ritten bestond. Hij won 6x Milano-Sanremo (1918, 1921, 1923, 1925, 1926, 1928), 3x de Giro di Lombardia (1919, 1921, 1922) en is recordhouder aantal zeges in het Italiaans kampioenschap (9), Milano-Torino (5), Giro dell'Emilia (5), Giro del Veneto (4) en de Giro del Piemonte (3). In 1927 werd de 34-jarige hij tweede op het eerste WK op de weg, achter zijn landgenoot en natuurlijke opvolger Alfredo Binda. Als bondscoach won hij in 1938 met Gino Bartali de Tour de France, een wedstrijd die hij zelf enkel in 1914 reed (zonder succes).
Costante Girardengo overleed op 9 februari 1978 en werd 84 jaar oud.


Costante Girardengo

Uit de provincie komen verder o.a. de gebroeders Coppi (later meer) en drie winnaars van de Giro di Lombardia: Giovanni Cuniolo (1909), Pietro Fossati (1929) en Antonio Negrini (1932). Negrini werd ook derde in de Ronde van Italië in 1927 en 1929. De enige actieve prof is Piergiorgio Camussa (Vorarlberg).

Novi Ligure ligt op de route in Milano-Sanremo en is de startplaats van zowel de Giro del Piemonte als de Giro dell'Appennino. Het is na zeges van Danilo Grassi (1965) en Rik van Linden (1978) echter pas de derde keer dat de Giro d'Italia hier aankomt, ook was deze stad drie keer startplaats van een etappe, voor het laatst in 2004 toen Damiano Cunego in Pontemoli zijn eerste van vier ritzeges pakte in de ronde die hij zo verrassend won.




De etappe is met 162km de één na kortste rit in lijn van deze ronde, maar zit desondanks boordevol historische plaatsen voor het Italiaanse fietsen. Zo is er na 76.1 kilometer een tussensprint in Stortoni, waar Fausto Coppi op 2 januari 1960 overleed aan malaria die hij in Opper Volta (het huidige Burkina Faso) had opgelopen bij een demonstratiewedstrijd. Het is dit jaar dus precies vijftig jaar geleden dat de misschien wel beste Italiaanse renner ooit op 40-jarige leeftijd overleed.

Coppi is samen met Binda en Merckx recordhouder met vijf zeges in de Giro (1940, 1947, 1949, 1952, 1953), hij won 22 ritten, 3x het bergklassement en droeg 31 dagen de roze trui. In de Ronde van Frankrijk won hij 2x het eindklassement (1949, 1952), 9 ritten, 2x het bergklassement en hij droeg 19 dagen de gele trui. Coppi was in 1949 de eerste renner die beide rondes in één jaar won en deed dat in 1952 nog eens dunnetjes over. "L'Airone" werd 4x Italiaans kampioen en won in 1953 het wereldkampioenschap. Hij schreef verder o.a. 5x de Giro di Lombardia (1946, 1947, 1948, 1949, 1954), 3x Milano-Sanremo (1946, 1948, 1949), Paris-Roubaix (1950) en La Flèche Wallonne (1950) op zijn naam. Hij verbeterde in 1942 het werelduurrecord. De rivaliteit met Gino Bartali is de meest legendarische uit de wielergeschiedenis.

Na 97.3km zijn de eerste bergpunten van de dag te verdienen op de klim naar Avolasca (409m hoog, 3.3km á 5.5% gem. en 11% max.). Na de afdaling komen de renners in Coppi's geboorteplaats Castellania. Fausto en zijn broer Serse zijn hier ook begraven, zijn broer won Paris-Roubaix (1949) won en overleed in 1951 op 28-jarige leeftijd na val in de Giro del Piemonte.


Grafmonument van de gebroeders Coppi in Castellania

Castellania is een maar een klein dorpje met zo'n 80 inwoners, aan het begin van de vorige eeuw waren dit er nog meer dan 400. Het ligt bovenop een klimmetje en dus heeft de organisatie er een bergprijs van gemaakt, de Passo Coppi (368m hoog, 1.6km á 6% gem. en 10% max.).

Bij het verlaten van Castellania zijn er nog 50.6km te gaan, op 29.3km van het eind rijden de renners al over de finish waarna een lus rond de stad volgt. Een kleine kilometer na de finishpassage rijdt het peloton langs het Museo dei Campionissimi, op 16.1km van de finish ligt nog een klimmetje naar het dorp Gavi (bekend van de Cortese di Gavi wijn). Het mag echter geen naam hebben en dus kan het peloton in vliegende vaart weer terug naar Novi Ligure voor waarschijnlijk een massasprint.